کی 1857 دے غدر نوں آزادی دی پہلی لڑای کہنا صحیح ہے؟
پنجابیاں نوں ہمیشہ ‘جمدیاں ہی نت مہماں’ دی لوک-اکتی وچلے سنگھرشی اتے دکھانتک حالات نال دو-چار ہونا پیا ہے۔ اصل وچ پنجابی نائکتو دی اساری ‘نت مہماں’ دی سماجک، راجنیتک، آرتھک ستھتی وچ سنگرام کردیاں ہی ہوی ہے۔ چاہے ایہہ یدھ ودیشی مغلاں-درانیاں دے حملیاں نوں روکن اتے ٹھلھ پاؤن لی ہووے جاں انگریزاں، رجواڑیاں دے اتیاچاراں دے ورودھ ہووے جاں پھیر آزادی توں بعد دلی اتے قابض سودیشی لٹیرے حاکماں نال ہووے۔ اتھوں دے بہادر یودھیاں، سوربیر سنگھرشی گھلاٹیاں نوں بڑیاں ہی سنگھرشمی جدوں-جہداں کردیاں گریلیاں، جنگجوآں والا جیون لنگھاؤنا پیا ہے۔ گھر-بار اجڑ گے، جائداداں ضبط ہویاں، پریواراں، رشتے داراں نوں راج جبر دا ساہمنا کرنا پیا۔ اصل وچ پنجاب دا اتہاس انیاں، ظلم اتے غلامی ورودھ نت جدو-جہد کردیاں لہراں دا اتہاس ہے۔ کوکا لہر، لائلپر دی کسان لہر، غدری بابیاں دی لہر، کرتی کسان لہر، دیس بھگت لہر، بھارت نوجوان سبھا دی لہر، ریاستی اتے انگریز راج دے خاتمے لی لہر، اکالی لہر، گرودوارہ سدھار لہر، ببر لہر، لال پارٹی لہر، پرجا منڈل لہر، خوش ہیسیئتی اتے چلھا ٹیکس ورودھ اندولن، پنجابی صوبہ مورچہ، 1975 ی: دی ایمرجینسی ورودھ مورچہ، صوبیاں نوں ودھ ادھیکاراں دا اندولن، نکسلواڑی لہر جاں کھاڑکو لہر آدی اجیہے لوک-اندولن ہن، جنہاں وچ لکھاں دی گنتی وچ پنجابی شہید ہوے، جیلھاں بھریاں، پولیس اتے فوج دا تشدد جھلیا۔ ایہناں اندولناں بارے کافی اکپاسڑ، پکھپاتی، گھڑے-گھڑاے فارمولے ادھین لکھیاں بہت ساریاں لکھتاں ساڈے پاس ہن۔ پر ایہہ لکھتاں بھارت وچلیاں قومی جدو-جہداں نوں چھوٹا اتے انگولیاں کرن لی ہن اتے اتہاسک سچای دے سچ دے نیڑے-تیڑے وی نہیں پہنچدیاں۔ صاف ہے کہ ایہہ لکھتاں پکھپاتی درشٹیکون توں لکھیاں گیاں ہن۔
لکھتم - ڈاکٹر. تیجونت مان
(روزانہ اجیت جالندھر)
پنجابیاں نوں ہمیشہ ‘جمدیاں ہی نت مہماں’ دی لوک-اکتی وچلے سنگھرشی اتے دکھانتک حالات نال دو-چار ہونا پیا ہے۔ اصل وچ پنجابی نائکتو دی اساری ‘نت مہماں’ دی سماجک، راجنیتک، آرتھک ستھتی وچ سنگرام کردیاں ہی ہوی ہے۔ چاہے ایہہ یدھ ودیشی مغلاں-درانیاں دے حملیاں نوں روکن اتے ٹھلھ پاؤن لی ہووے جاں انگریزاں، رجواڑیاں دے اتیاچاراں دے ورودھ ہووے جاں پھیر آزادی توں بعد دلی اتے قابض سودیشی لٹیرے حاکماں نال ہووے۔ اتھوں دے بہادر یودھیاں، سوربیر سنگھرشی گھلاٹیاں نوں بڑیاں ہی سنگھرشمی جدوں-جہداں کردیاں گریلیاں، جنگجوآں والا جیون لنگھاؤنا پیا ہے۔ گھر-بار اجڑ گے، جائداداں ضبط ہویاں، پریواراں، رشتے داراں نوں راج جبر دا ساہمنا کرنا پیا۔ اصل وچ پنجاب دا اتہاس انیاں، ظلم اتے غلامی ورودھ نت جدو-جہد کردیاں لہراں دا اتہاس ہے۔ کوکا لہر، لائلپر دی کسان لہر، غدری بابیاں دی لہر، کرتی کسان لہر، دیس بھگت لہر، بھارت نوجوان سبھا دی لہر، ریاستی اتے انگریز راج دے خاتمے لی لہر، اکالی لہر، گرودوارہ سدھار لہر، ببر لہر، لال پارٹی لہر، پرجا منڈل لہر، خوش ہیسیئتی اتے چلھا ٹیکس ورودھ اندولن، پنجابی صوبہ مورچہ، 1975 ی: دی ایمرجینسی ورودھ مورچہ، صوبیاں نوں ودھ ادھیکاراں دا اندولن، نکسلواڑی لہر جاں کھاڑکو لہر آدی اجیہے لوک-اندولن ہن، جنہاں وچ لکھاں دی گنتی وچ پنجابی شہید ہوے، جیلھاں بھریاں، پولیس اتے فوج دا تشدد جھلیا۔ ایہناں اندولناں بارے کافی اکپاسڑ، پکھپاتی، گھڑے-گھڑاے فارمولے ادھین لکھیاں بہت ساریاں لکھتاں ساڈے پاس ہن۔ پر ایہہ لکھتاں بھارت وچلیاں قومی جدو-جہداں نوں چھوٹا اتے انگولیاں کرن لی ہن اتے اتہاسک سچای دے سچ دے نیڑے-تیڑے وی نہیں پہنچدیاں۔ صاف ہے کہ ایہہ لکھتاں پکھپاتی درشٹیکون توں لکھیاں گیاں ہن۔
بھارتی ستنترتا سنگرام وچ پنجاب دوارا پاے گے یوگدان نوں ہن تکّ ہنیرے وچ ہی رکھیا گیا ہے۔ اتھوں دیاں لوک-لہراں نوں کیول دھارمک، نجی، آتنکی، وکھوادی اندولن قہقے بھنڈیا گیا۔ اتھوں تکّ دوش لایا گیا کہ پنجاب نے 1857 دے بھارتی ستنترتا اندولن وچ کوی حصہ نہیں لیا۔ بھارتی کومیئتاں ولوں کیتے اندولناں دا ایہہ وڈا دکھانت ہے کہ ایہناں نوں بھارت وچ راج ستا پراپت کانگرس پارٹی نے کدے مانتا ہی نہیں دتی۔ اوہناں لی صرف 1857 دا غدر جاں انڈین نیشنل کانگرس بھارت دی آزادی لی گاندھیوادی لہر ہی بھارتی ستنترتا اندولن دا اتہاس ہے۔ ساڈے ودیک پاٹھکرم وچ وی ایہی تتھّ پڑھاؤن لی مانتا پراپت ہے۔ سبھاش چندر بوس دی انڈین نیشنل آرمی، س: بھگت سنگھ ہراں دی بھارت نوجوان سبھا، کوکا اندولن، غدر پارٹی دا 1913 ی: دا اندولن، بہار-بنگال-اڑیسہ دے سنگھرشی یودھے، پنجاب دے بھای مہاراج سنگھ، بنگالی سنیاسی سادھو، چورا چوری گھٹنا دے یودھے، بجبج گھاٹ دے شہید آدی جدوجہداں نوں نگونا سمجھ کے نظر انداز کردے رہے ہن۔ میرا مت ہے کہ بھارتی ستنترتا اندولن دے اتہاسک تتھاں نوں مڑ توں وچاریا اتے گھوکھیا جانا چاہیدا ہے۔ بھارتی ستنترتا اندولن دے دو پڑائ 1850 توں 1900 اتے 1901 توں 1947 تکّ بڑے ہی مہتوپورن ہن۔ ایہناں وچ پنجاب دی بھومکا بڑی ہی اہم اتے اگرگامی رہی ہے۔
1857 ی: دے غدر دی بھارتی ستنترتا اندولن وجوں پہچان کرن لی ضروری ہے کہ 1850 ی: دے بھای مہاراج سنگھ اتے 1862 دے کوکا اندولن دا پنر-ملانکن کیتا جاے۔ 1763 توں 1857 ی: دے درمیان اتے 1857 توں 1900 دے وچکار بھارت نوں آزاد کراؤن لی بہت سارے ہتھیاربند ودروہ ہوے ہن۔ ایہہ اندولن صحیح ارتھاں وچ لوک اندولن سن جنہاں نوں انگریز حکومتاں نے کچل دتا۔ دکھانت ایہہ کہ ایہناں اندولناں نوں ستنترتا پراپتی توں بعد سارے حکمراناں نے اک سازش ادھین انگولیاں کرکے لوک-چیتیاں وچوں خارج کرن دی ناپاک کوشش کیتی۔ اس سمیں دوران صرف رجواڑیاں ولوں بہادر شاہ دی اگوای وچ اپنا راج مڑ قایم کرن لی کیتی بغاوت نوں 1857 دے غدر دے روپ وچ پہلے ستنترتا اندولن وجوں پرچارن اتے ستھاپت کرن وچ پورا زور لا دتا۔ نال ہی اس سمیں چلے ہور اندولناں جو صحیح ارتھاں وچ لوک اندولن سن دے دستاویزاں اتے گھٹناوی یاداں نوں ختم کرن دیاں سازشاں رچنیاں شروع کر دتیاں۔ اک گنی-متھی سازش ادھین اوہ دستاویز ختم کر دتے گے۔
بھارتی رجواڑاشاہی ولوں 1857 ی: دی بغاوت جس نوں بھارتی ستنترتا دی پہلی جدوجہد کیہا جاندا ہے، کسے طرحاں وی بھارتی ستنترتا لی قومی اندولن جاں لوک-ودروہ نہیں سی۔ ایہہ صرف برطانوی حاکماں دی مورکھتا توں فائدہ اٹھا کے بہادر شاہ دی اگوای وچ مڑ مغل حکومت ستھاپت کرن اتے بھارت دے وکھ-وکھ حصیاں وچ ہندو رجواڑیاں دوارا اپنے-اپنے راج مڑ ہتھیاؤن دی اک اسفل کوشش سی۔ 1857 ی: دی اس بغاوت بارے سمکالی چنتک مارکس نے اس سمیں دے سمکالی اخبار ‘نیویارک ڈیلی ٹربیون’ وچ ‘بھارت دی بغاوت’ ناں ہیٹھ کی لیکھ چھپواے سن۔ ایہناں لیکھاں وچ کارل مارکس اتے ینگلز نے اس بغاوت نوں قومی یدھ جاں لوک-یدھ نہیں منیا۔ مارکس نے سپشٹ نرنا دتا ہے کہ بھارت وچ گڑبڑ رجواڑیاں ولوں اکسای ہوی فوجی بغاوت سی نہ کہ قومی بغاوت۔ اس دا سبھ توں وڈا کارن انگریزاں دی مورکھتا سی۔ اس بغاوت دا کارن لوک-چیتنا نہیں سی، سگوں یسٹ انڈیا کمپنی دا آرتھک سنکٹ اتے فوجیاں دی تنخواہ کٹوتی، بھارتی سامنتاں دیاں لاوارث سٹیٹاں اتے قبضے اتے گود لین دے قانون اتے پابندی آدی سن۔
میں حیران ہاں جدوں کجھ بدھیجیوی بھارتی سامنتاں ولوں اپنے راج دی مڑ بحالی لی کیتی اس جدو-جہد نوں بھارتی ستنترتا اندولن دے ناں اتے پرچاردے ہن۔ اجیہا کرن وچ ہندو-شاونواد دا تھنک ٹینک ویر ساورکر ہے۔ اس نوں پرچار اتے پرسارن لی اس نے سبھ توں پہلاں 1857 دے غدر بارے ‘بھارت دا پہلا ستنترتا سنگرام’ پستک لکھی۔ ہندو راشٹرواد دے سدھانت دا گھڑنہارا ویر ساورکر اک ہتھیاربند اندولن نوں آدھار بنا کے اننت کنہاڑ دوارا انگریز کلیکٹر جیکشن دے قتل، مدن لال ڈھینگرا دوارا قرضن وائلی دے قتل، نتھو رام گوڈسے دوارا مہاتما گاندھی دے قتل آدی ایکشناں نوں ‘بھگت سنگھ اتے غدری بابیاں دے ہتھیاربند گھولاں نال لوک سنگھرشاں دے اک حصے وجوں سمانتا پردان کردا ہے۔ سٹہ ایہہ کہ بھگت سنگھ اتے گورو گوبند سنگھ نوں ویر ساورکر دے انوای اج ہندو-راشٹرواد دے مہان آگوآں وجوں پرچاردے، پرساردے ہن۔ میرا سپشٹ مت ہے کہ 1857 دا غدر کویں وی بھارتی لوکاں دے سروکاراں نوں سمرپت ستنترتا سنگرام نہیں سی، سواے مغل راج اتے ہندو رجواڑاشاہی دی پنر-ستھاپتی دے یتناں دے۔ اس یدھ وچ عامَ لوکاں دیاں دھارمک بھاوناواں نوں بھڑکاؤن لی انگریزاں نے آدھار مہیا کیتا۔
مارکس ینگلج سمکالی چنتک کی کہندے ہن؟
A motley crew of Mutineeing Soldiers who have murdered their own officers، torn as under the ties of discipline and not succeeded in discovering a leader upon whom to bestow the supreme command and there was no serious and protracted resistence. It was wholly unpatriotic and selfish sepoy mutiny with no native leadership and popular support. Although these soldiers had rural back Ground but led by the feudal nobility. On frequent occasions they began to pursue their own personal ends. Finally the Insurgents did not come forward with clear goal. They had called for a peturn to the past for a return to the independent India of the Moghul Empire which was quite unreal.
-Karl Marx
پنجاب دے اس بغاوت وچ حصہ نہ لین دے صاف کارن سن۔ پنجاب مڈھ توں انگریزاں دا سبھ توں ودھ تکڑے روپ وچ ورودھی رہا سی۔ بھارت وچ پنجاب اک سکھ سلطنت سی جو اوہناں نے بندہ بہادر دوارا کیتی کسانی بغاوت دوارا درانیا، مغلاں نال یدھ کرکے پراپت کیتی سی۔ وکھ-وکھ گنراجاں دا سموہ رنجیت سنگھ دے شکتی شالی راج وجوں ستھاپت ہویا۔ ایہہ راج 1849 ی: تکّ انگریزاں دوارا قبضہ کر لین تکّ جاری رہا۔ پنجابیاں دی مانسکتا وچ علیٰحدگی دا بیج یس لی پنپدا رہا کہ بھارت دے باقی حصے نے نہ تاں بندہ بہادر دے مغلاں نال یدھ سمیں جاں باہری حملہ آوراں نال یدھ سمیں کسے قسم دی کوی سہائتا کیتی اتے نہ ہی سکھاں اتے انگریزاں دے 1846 توں 1849 ی: دے یدھ سمیں سکھاں بھاوَ پنجابیاں دی کوی مدد کیتی۔ اس دے الٹ سکھاں نوں کچل دین لی انگریزاں دا ساتھ دتا۔ دوجا سکھاں دی مانسکتا وچ مغل ظلماں دا بدلہ لین لی سکھ راج نوں برطانوی راج دے بدلاؤ وجوں دلی اتے قایم کرن دا بھرمک سپنا وی پل رہا سی۔ اس لی اوہ کویں وی بہادر شاہ مغل بادشاہ دی اگوای وچ انگریز ورودھی بغاوت وچ حصہ لین دی ستھتی وچ نہیں سن۔ تیجے اوہ حالاں پنجاب وچلے سکھ راج دے خوس جان دے دکھ وچوں باہر نہیں سن آے۔ پنجویں سکھ-شکتی آپس وچ وی دوپھاڑ ہوی ہوی سی۔ ستلج اپر بھاوَ پھلکیا سکھ ریاستاں انگریز پکھی ہو گیاں سن۔
پر اس دا بھاوَ ایہہ نہیں کہ اس سمیں پنجاب وچ انگریز حکومت توں آزادی پراپت کرن لی کوی اندولن ہی نہیں چلیا۔ سگوں میرا ایہہ مت ہے کہ 1857 وچ ہی پنجاب دی دھرتی توں کوکا لہر، بابا بالک سنگھ دے انوای بابا رام سنگھ دی اگوای ہیٹھ چلی۔ جیکر بھارت دے اتہاس وچ چنتک نرپکھّ ہو کے ملانکن کرن تاں ‘کوکا لہر’ ہندوستان دا سبھ توں پہلا ستنترتا لی کیتا گیا جن-اندولن ہے پر افسوس بھارت وچ ہندُ-راشٹرواد دی ساورکروادی سوچ نے اس نوں اک سکھ اندولن قہقے مانتا نہ دین دا کراہا اختیار کیتا۔ اتھوں تکّ کہ ہندوستان اتے اج راج کر رہیاں شکتیاں اس لہر نوں ستنترتا اندولن لی کیتی گی اک جدو-جہد وی منن توں انکاری ہن۔ اس لہر وچ ہوے شہیداں نوں ستنترتا-سینانی منن توں مکر گے ہن حالانکہ بھارت وچ انگریزی سامراج دے ورودھ بغاوت کردیاں کوکا لہر نے سرکاری ڈاک پربندھ دا بایکاٹ، سرکاری عدالتاں دا بایکاٹ، ودیشی وستاں دا بایکاٹ، ریلاں، سڑکاں، نہراں، سکولاں، ٹیکساں دا بایکاٹ کرکے مہاتما گاندھی دی لہر توں کنے سال پہلاں ناملورتن لہر چلای۔ سرکاری دمن جھلیا، توپاں اگے کھڑ کے شہیدیاں پایاں، جیلھاں وچ تسیہے جھلے۔ بابا رام سنگھ جی نوں کالیپانی دی سزا دتی گی۔
پنجاب نے 1857 ی: توں 1949 ی: تکّ چلے ستنترتا سنگرام وچ لوک-نائک بابا رام سنگھ جی کوکا، مہاراج سنگھ، خدا سنگھ، بابا کھڑک سنگھ، سوہن سنگھ بھکنا، جیتو ننکانہ صاحب تے گورو کے باغ دے مورچے، شہید بھگت سنگھ، سیوا سنگھ ٹھیکریوالا، ماسٹر موتا سنگھ، پرجا منڈلی لہر دے یودھیاں دا ساتھ ڈٹ کے دتا پر سامنتی-نائک بہادر شاہ، نانا صاحب، تانتیا توپے، امر سنگھ، کنور سنگھ، پھروزشاہ، محمد علی شاہ، احمد شاہ، لکشمی بای آدی رجواڑیاں نوں لوک-نائک نہ مندے ہوے ایہناں دا ساتھ نہیں دتا۔ میری سمجھ وچ اس وگیانک راجنیتک سوجھ توں ایہہ پنجابیاں دا صحیح نرنا سی۔ ختم ہو چکی رجواڑاشاہی نوں مڑ ستھاپت کرن وچ کسے قسم دی وی مدد کرنا مورکھتا توں ودھ کجھ وی نہیں سی ہونا۔
لکھتم - ڈاکٹر. تیجونت مان
(روزانہ اجیت جالندھر)
